۱-	خمی که ابروی شوخ تو در کمان انداخت
	به قصد جان من زار ناتوان انداخت
۲-	نبود نقش دو عالم که رنگ الفت بود
	زمانه طرح محبت نه این زمان انداخت
۳-	به یک کرشمه که نرگس به خود فروشی کرد
	فریب چشم تو صد فتنه در جهان انداخت
۴-	شراب خورده و خوی کرده کی شدی به چمن
	که آب روی تو آتش در ارغوان انداخت
۵-	به بزمگاه چمن دوش مست بگذشتم
	چو از دهان توام غنچه در گمان انداخت
۶-	بنفشه طره مفتول خود گره می زد
	صبا حکایت زلف تو در میان انداخت
۷-	ز شرم آنکه به روی تو نسبتش کردم
	سمن به دست صبا خاک در دهان انداخت
۸-	من از ورع می و مطرب ندیدمی زین پیش
	هوای مغبچگانم در این و آن انداخت
۹-	کنون به آب می لعل خرقه می شویم
	نصیبه ازل از خود نمی توان انداخت
۱۰-	مگر گشایش حافظ در این خرابی بود
	که بخشش ازلش در می مغان انداخت
۱۱-	جهان به کام من اکنون شود که دور زمان
	مرا به بندگی خواجه جهان انداخت

 

 

معانی لغات غزل (۱۷)

 

 

خَم: قوس، انحنا، یایی شکل بودن.

قصد: نیّت، آهنگ، میانه روی.

شوخ: چرک بدن، بی شرم و گستاخ، جسور.

ابروی شوخ: ابروی فتنه انگیز، ابروی گستاخ، ابروی جسور.

نقش: طرح.

الفت: دوستی، همدمی، مهربانی.

کرشمه: ناز و غمزه.

مفتول: به هم پیچیده، به هم تاب خورده.

ورع: پارسایی، پرهیزکاری.

نصیبه: بهره، قسمت.

میِ مغان: شراب دست پرورد مُغان (محافظان آتش آتشکده).

 

 

معانی ابیات غزل (۱۷)

 

 

(۱)قوسی که ابروان جسور تو به حالتِ کمان وارِ خود داده، دلیل نشانه روی به سوی من است.

(۲)پیش از آفرینش دو عالَم، محبّت و الفت (=عشق) آفریده شده و این طرحی نیست که مربوط به زمان حاضر باشد.

(۳)در برابر یک ناز و غمزه نرگسِ جلوه گر، گیرندگی چشمانِ تو صد فتنه به پا کرد.

(۴)کی شراب خورده و غرق عرق به چمن رفتی که رنگ و روی برافروخته تو آتش در دل ارغوان زد؟

(۵)دیشب، در بزمگاه چمن، با دیدن غنچه که به گمانم دهان تُست، مست و از خود بی خود شدم …

(۶)( … و در حالی که در آنجا) بنفشه زلف به هم پیچیده خود را گره می زد، نسیم صبا بوئی از زلف تو را می پراکند.

(۷)گل یاسمن را به رنگ و روی تو تشبیه کردم. یاسمن از شرمندگی با غبار نسیم صبا، دهان خود را به هم بست.

(۸)پیش از اینکه جمال مغ بچگانِ زیباروی میکده را به بینم به سبب پرهیزکاری، هرگز گرد می و مطرب نگشته بودم. جمال پرستی و آرزوی دیدار ساده مرا به سوی مطرب و باده کشانید …

(۹)( … و کارم به جایی کشید که) اکنون خرقه خود را با شراب قرمز تطهیر می کنم، چرا که سرنوشت و قسمت ازلی را نمی توان تغییر داد.

(۱۰)شاید گشایش کار حافظ در این مستی و باده نوشی بوده که دست سرنوشت ازلی او را به سوی باده خواری کشانید.

(۱۱)از این پس دنیا به کام من خواهد شد، چرا که گردش روزگار مرا به بندگی خواجه تورانشاه کشانیده است.

 

 

شرح ابیات غزل (۱۷)

 

 

وزن غزل: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع لان

بحر غزل: مجتّث مثمّن مخبون اصلم مُسبغ

 

 

*

 

 

عراقی: چو آفتاب رخت سایه بر جهان انداخت

جهان کلاه ز شادی بر آسمان انداخت

*

امامی هروی: شبت ز بهر چه بر روز سایبان انداخت

که روز من به شب تیره در گمان انداخت

*

سعدی: چه فتنه بود که حسن تو در جهان انداخت

که یکدم از تو نظر بر نمی توان انداخت

 

*

 

 

یکی از شیرینکاریهای تصادف در دفتر حافظ این است که دو غزلی را که با اندک فاصله زمانی و تقریباً پشت سر هم، در یک زمان محدود و برای یک موضوع واحد سروده شده است به لحاظ همسانی حرف قافیه و ردیف آن دو غزل، در دیوان شاعر پشت سر هم قرار گرفته است.

 

 

حافظ در غزل (۱۶) پیش از این غزل می گوید:

تیری که زدی بر دلم از غمزه خطا رفت

تا باز چه اندیشه کند رای صوابت

 

که مضمون غریبِ به خطا رفتن تیر غمزه معشوق و ننشستن به دل عاشق آنهم از شاعر مسلّطی چون حافظ اقوی دلیلی است که در این بیت ایهامی نهفته است که بر ما مجهول است و در بیت مقطِع همان غزل یعنی آنجا که شاعر شیرین سخن همیشه لِبِّ کلام و خواسته قلبی خود را به حکم پیروی از سرشت مغرور و ایجاز کلام خود بازگو می کند می فرماید: صلحی کن و بازا که خرابم ز خرابت.

و ما در این غزل (۱۷) نیز مشاهده می کنیم که مطلع این غزل باز همان مفاد بیت یاد شده بالا یعنی مضمون تیراندازی و خطا رفتن آن را تکرار کرده می گوید: آن تیری که توسط تو انداخته شد بی شکّ به قصد جان من بود و این عنوان مطلع و مفاد ابیات بعدی می رساند که این دو غزل در حول و حوش یک قضیّه و موضوع و برای یک نفر سروده شده که در ابیات مقطع با عنوان خواجه از او یاد شده است.

در بیت دوم: به قدمت عشق و محبّت یعنی به ازلی و ابدی بودن عشق که صوفیه بدان معتقدند اشاره کرده و می گوید اگر کسی، دیگری را دوست داشت این طرح محبّت را دست زمانه در این زمان حال نریخته بلکه از ازل قسمت چنین بوده است و با این دلیل، شاعر می خواهد بار گناه خود را سبک جلوه دهد.

در بیت سوم به عنوان توضیح و رفع کدورت می گوید در ازاء یک کلمه حرف و یک حرکت نامناسب من، شما صد فتنه برانگیختی و ناسازگاری نشان دادی!

در بیت چهارم الی هشتم در توجیهِ گلایهِ آنچه میان آن دو گذشته می گوید: این چه حالتی بود که به تو دست داد که با چهره گلگون از خشم و غضب، آتش به جان هر چه آتش به جان گرفته است انداختی!

و در بیت هشتم: سرّی را افشا می کند و می گوید من پیش از این آدمی پرهیزکار بودم، عشق روی مُغ بچگانم! (در این راه و در این و آن!) انداخت!

موضوع از چه قرار است؟ و مفاد بیت هشتم چه چیز را می رساند؟

 

حافظ در جایی دیگر می فرماید:

در حقّ من ز بی خبری ظنّ بد مبر

کالوده گشت خرقه ولی پاکدامنم

 

حال اگر حمل بر ظنِّ بد نشود، احتمال بر این است که در موردی و دربارۀ اتّهام خاصّی حافظ از طرف تورانشاه مورد خشم و غضب و بی اعتنایی و قهر واقع شده و به ناچار شاعر در غزل (۱۶) از دَرِ صلح و آشتی درآمده می گوید:

 

درویش نمی پرسی و ترسم که نباشد

اندیشه آمرزش و پروای ثوابت

و متعاقب آن باز در این غزل همه گناهها را به گردن سرنوشت ازلی انداخته و در بیت نهم و دهم در پوشش جبر خود را تبرئه می کند و در بیت یازدهم یا بیتی که بعد از تخلّص به غزل تلفیق می کند می فرماید: من مخلص و بنده خواجه جهان تورانشاه هستم و از علامت رندی این بیت یکی اینکه پیشاپیش قبولی این معذرت خواهی را هم در آن پیشگویی می کند.

 
***
 
نبود نقش دو عالم که رنگ الفت بود
زمانه طرح محبّت نه این زمان انداخت

نظرات شما عزیزان:

:: موضوعات مرتبط: شرح غزلهای حافط، دکتر عبدالحسین جلالیان(جلالی)، ،